PAMUK TİCARETİNDE TAHKİM MÜESSESESİ VE BU ALANDAKİ GELİŞMELER

 

ÖZET

Bu çalışmada öncelikle İzmir Ticaret Borsasındaki tahkim müessesesinin işleyişi ve ticari hayata katkıları ortaya konacaktır. Daha sonra Borsamızın da üye olduğu bir uluslar arası tahkim müessesesi olan CICCA’nın temel işleyişi ve uluslararası pamuk ticaretine sağlayacağı katkılar değerlendirilecektir.

GİRİŞ

Bir çok sektör ve/veya meslekte olduğu gibi ticaret sektörü de bazı riskler taşımaktadır. Bu risklerin bir kısmı ekonomik konjonktüre bağlı olabileceği gibi, tarafların iyi niyetli veya basiretli davranmaması gibi sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik nedenlerden de kaynaklanabilir. Nitekim, ekonomik konjonktürün daralma ya da krizlerin yaşandığı çöküş aşamalarında taraflar taahhütlerini yerine getirmekte zorlanabilmektedir. Bunun yanında her meslekte olduğu gibi ticaret alanında da sosyo-kültürel faktörlere bağlı olarak dürüst davranmayan bireyler veya firmalar bulunabilir.

Bu durumlarda ortaya çıkan ticari anlaşmazlıkların başında; fiyat, kalite ve teslim koşulları gelmektedir. Taraflardan birisinin yapılan anlaşma hükümlerinde ifade edilenden daha farklı fiyat talep etmesi(alıcının düşük, satıcının daha yüksek fiyat istemesi gibi), alım satıma konu olan malın anlaşmada öngörülenden farklı kalitede çıkması, malın teslim edilmesi gereken tarihte teslim edilmemesi gibi sorunlarla karşılaşılabilmektedir.

Bu veya benzeri konularda çıkan anlaşmazlıkların çözümünde nihai karar mercii ilgili mahkemelerdir. Ancak, ülkemiz koşullarında adli sistemin çeşitli nedenlerle ticari hayatın gerektirdiği hızda dava sürecini sonuçlandıramaması, ara çözüm birimi olan tahkim müessesesinin önemini artırmaktadır.

1. ULUSLARARASI DÜZEYDE TAHKİM MÜESSESİNİN ÖNEMİ

Son yıllarda ülke içi ticaret yanında uluslararası ticarette de tahkim müessesesine duyulan ihtiyaç artmıştır. Bilindiği gibi 1980’li yılların sonlarına doğru iki kutuplu dünyanın Doğu Blokunun yıkılmasıyla yerini globalleşme sürecine bırakması, ülkelerarası ticarete yeni boyutlar kazandırmıştır. Özellikle de 1994 yılında Fas’ın Marakeş kentinde imzalanan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel anlaşması(GATT: General Agreement on Trade and Tariffs) ile global ekonomik düzenin genel çerçevesi belirlenmiştir. Bu anlaşmada öngörülen geçiş süreci sonunda birçok sektörde uluslararası ticaretin liberalleşmesi ve buna bağlı olarak gümrük tarifeleri ve kota gibi ticaret kısıtlamalarının büyük ölçüde azaltılacak veya kaldırılacak olması, dünya ekonomisi için yeni bir aşamayı işaret etmektedir.

Bu aşama, ülkeler arasındaki ticaretin enaz ülke içi ticaret kadar hacim ve önem kazanmasıdır. 2000 yılı itibariyle 137 ülkenin bu anlaşmayı imzalamış olması, yeni global ekonomik düzenin, artıları ve eksileriyle, büyük ölçüde kabul gördüğünü ifade etmektedir.

Bu durumda ülke içi ticaret için geçerli olan risk ve anlaşmazlıkların uluslararası düzeyde de, belki de daha fazla olarak, önem kazanacağını ifade etmek mümkündür. Ancak, uluslararası düzeyde yapılan ticaretin çok daha karmaşık süreçlerden geçmesi, ülkeler arasındaki mevzuat farklılığı gibi konulara bağlı olarak yaşanabilecek sorunlar, tahkim müessesine uluslararası ticarette ihtiyaç yaratmıştır. Nitekim, ticaret sürecinin karmaşıklığı kadar, ortaya çıkacak anlaşmazlıklarının çözümünde uygulanacak hukuki prosedür de bir o kadar karmaşık ve maliyetlidir. Oysa, ticaret yapan iki farklı ülke vatandaşının/firmanın tahkim müessesi yoluyla aralarında ortaya çıkan anlaşmazlıkları çözüme kavuşturmaları daha kolay olacaktır. Ayrıca, Tahkim müessesinde kullanılan yaptırımlar arasında reklemasyonun (kara listeye alma gibi) bulunması ve günümüz koşullarında bunun maddi cezalardan daha ağır sonuçlar doğurması, tarafların anlaşma hükümlerine uyma konusunda çok daha titiz davranmaları sonucunu doğuracaktır.

 

 

Ülkemiz açısından bir değerlendirme yapıldığında, pamuk konusunda uluslararası tahkim müessesine olan ihtiyacın büyük olduğu görülecektir. Çünkü, 1980’li yıllardan itibaren tekstil ve konfeksiyon sektöründe yaşanan hızlı gelişme ve artan pamuk talebine paralel olarak pamuk üretiminin artmaması, Türkiye’nin pamuk ihracatını hızla azaltırken, pamuk ithalatını artırmıştır. Nitekim, Türkiye, dünyanın yedinci büyük pamuk üretici ülkesi konumunda olmasına rağmen, aynı zamanda dünyanın sayılı ithalatçısı konumundadır.(Tablo-1)

İthalatın artmasında yerli üretimin yetersizliği yanında, fiyat paritelerindeki sapmaların da etkisi olmuştur. Özellikle seçim dönemlerinde populist amaçlı olarak çok yüksek oranda artırılan destekleme alım fiyatları, Türkiye’deki fiyatların ile diğer ülkelerdeki pamuk fiyatlarından  çok daha yüksek olmasına ortam hazırlamıştır. Buna bağlı olarak pamuk ithalatı, bir çok maliyet unsurunun(navlun, sigorta gibi) eklenmesine rağmen cazip hale gelmiştir.

Pamuk ithalatının artması beraberinde uluslararası ticari ihtilafları da getirmiştir. Pamuk ithalatında taraflar arasında yaşanan ihtilafların çözülmesine ilişkin olarak ülkemizde bir tahkim müessesinin bulunmaması nedeniyle, yurt dışındaki (örneğin Bremen, Liverpool vs.) tahkim kuruluşlarına başvurulması zorunluluğu doğmuştur.

Bu ihtiyacı gören İzmir Ticaret Borsası ortaya çıkan sorunların sıkıntıların giderilmesi amacıyla “uluslararası tahkim müessesi” kimliği kazanmak amacıyla harekete geçmiştir. Gerekli araştırmaların tamamlanmasından ve yapılan yazışma ve görüşmelerden sonra bu konuda nihai adım atılmış ve İzmir Ticaret Borsası “Uluslararası Tahkim Kurumu” niteliği kazanmıştır.

Kısaca ifade etmek gerekirse, uluslararası düzeyde tahkim müessesine olan ihtiyacın her geçen gün daha da artmasını dikkate alan ve ulusal tahkim alanında köklü geleneklere sahip olan İzmir Ticaret Borsası, bir çok alanda olduğu gibi, bu alanda da öncülük yapmış ve ülkemizde “ilk” uluslararası  tahkim kuruluşu olma şansını yaratmıştır.

Çalışmanın izleyen bölümünde Borsamızda halihazırda uygulanmakta olan tahkim müessesesi ve işleyişi, daha sonra ise İzmir Ticaret Borsasının üye olduğu uluslar arası tahkim kurumuna ilişkin değerlendirmeler ortaya konulacaktır.

2. İZMİR  TİCARET BORSASINDA TAHKİM MÜESSESESİ

Tahkim, iki veya daha çok kişi arasındaki ilişkilerde ortaya çıkan anlaşmazlıkların, devlet tarafından görevlendirilmeksizin, yetkilerini özel sözleşmeden ve bu sözleşmeye dayanarak karar tesis eden hakemler tarafından çözüme kavuşturulmasını amaçlayan yöntemdir.

Uygulamada görevlendirilen hakemlerin, kendilerine havale olunan ihtilafı halletmek konusunda resmi bir sıfatları bulunmamakta, ancak taraflar, ihtilafı hakeme havale etmekle onun vereceği karara razı olmakta, hakemin o ihtilaf yönünden adeta bir mahkeme özelliği kazandığını kabul etmektedirler.

Borsaya dahil maddelerin alım satımı sırasında doğan ihtilafların çözümlenmesi için Borsa tarafından hakem heyetleri oluşturulmaktadır. İhtilafların hakem yoluyla çözümlenmesine ilişkin cari tahkim usullerini gösteren talimatname, 5590 sayılı kanunun 34. maddesi, c fıkrası gereğince düzenlenmiştir. Borsaya dahil bir maddenin alım satımında doğan herhangi bir ihtilafın Ticaret Borsaları İhtiyari Tahkim talimatnamesi hükümleri ile çözümlenebilmesi için,

Ö Tarafların önceden ilgili alım satım beyannamesinde hakem şartını kabul etmiş olmaları veya,

Ö İhtilafın doğmasını takiben tarafların yazılı bir şekilde tahkime gitme konusunda mutabık olmaları gerekir.

 

 

 

 

 

Tahkim yeri, ihtilafın doğmasına neden olan alım satım işleminin tescil edildiği borsadır. Uyuşmazlığın çözülebilmesi için, tarafların ya önceden veya sonradan yaptıkları bir yazılı sözleşmede veya ilgili alım-satım beyannamesinde hakem şartını kabul etmiş olmaları veya uyuşmazlığın ortaya çıkması halinde bunun, borsada yürürlükte olan isteğe bağlı tahkim usulleri çerçevesinde çözümleneceği hususunda yazılı bir şekilde anlaşmaya varmış bulunmaları gerekir. Yapılan bir ticarete ihtilaf çıkması durumunda davacı taraf bir dilekçe ile Borsaya başvurur ve heyette yer alacak hakemlerden birini Borsa hakem listesinden seçer. Bu başvurunun ardından, ihtilaflı miktar üzerinden tarife karşılığında alınması gereken hakem, raportör ve daktilo ücretleri ile sair masrafları peşin olarak borsaya yatılır (Dava sonucunda haklı çıkması durumunda bu masrafları davalıdan tahsil edebilir). İhtilaflar, Borsa tarafından belirlenen hakem listesinden seçilen, üç hakemden oluşan bir heyet tarafından çözümlenir. Hakemlerden ikisi bizzat taraflarca, üçüncü hakem ise borsa tarafından seçilir.

Borsanın seçmiş olduğu tarafsız hakem, hakem heyetine başkanlık eder. Hakemler kararlarını oyçokluğu ile verirler, diğer bir ifade ile üç hakemden ikisinin ortak kararı geçerli olur. Karara karşı kalan hakem, alınan kararı muhalefet nedenini belirterek imzalar. 

İzmir Ticaret Borsası Türkiye’de tahkim müessesesini en iyi çalıştıran kurumların başında gelmektedir. Toplam işlem hacmi içinde pamuk ve diğer tekstil hammaddelerinin önemli bir yer teşkil etmesi nedeniyle (2000 yılı itibariyle toplam işlem hacmi içerisinde pamuk ve diğer tekstil hammaddeleri payı %33’tür) İzmir Ticaret Borsasının, yurt içi pamuk ticaretinde etkin bir rolü olduğu söylenebilir. Pamuk ticaretinde ortaya çıkan ihtilaflarda da İzmir Ticaret Borsası  tahkim konusunda uzun yıllardır en iyi şekilde hizmet vermektedir.

Ulusal nitelikteki bu tahkim müessesi ve işleyişi yanında, yukarıda da ifade edildiği gibi, ülkemizde uluslararası pamuk ticaretinde yaşanan gelişmeler uluslararası tahkimi kaçınılmaz kılmıştır. Bunun yanında, dünyada uluslararası pamuk tahkiminde otorite sayılan önemli kuruluşların, Pamuk Birlikleri Uluslararası İşbirliği Komitesi’ne (CICCA) üye oldukları görülmüştür. Bu nedenle 05 Nisan 1999 tarihinde İzmir Ticaret Borsası’nın pamuk ticaretinde yurtiçi ve yurtdışında taşıdığı önem vurgulanarak, Borsanın yurtiçi ihtilafları çözen Hakem heyetlerinin bulunduğu, ancak Uluslararası arenada da tahkim konusunda yetkili bir kurum olmayı arzu ettiğini bildiren bir yazı yazılarak CICCA’ya üye olmak için başvurulmuştur.

Yapılan yazışmalar neticesinde İzmir Ticaret Borsası’nın üyelik başvurusu, diğer CICCA üyeleri tarafından olumlu karşılanmış ve düzenlenecek genel kurul toplantısında Borsamız üyeliğinin kabulünün teklif edilmesi uygun görülmüştür. Bunun üzerine  Borsamız, resmi olarak üyeliğe kabul töreni için Liverpool’da 5 Ekim 2000 tarihinde yapılmış olan CICCA (Pamuk Kuruluşları Arası İşbirliği Komitesi) Genel Kurul toplantısına davet edilmiştir.

5 Ekim 2000 tarihinde Liverpool’da yapılan ve Borsamız temsilcilerinden oluşan bir heyetin de iştirak ettiği CICCA (Pamuk Kuruluşları Arası İşbirliği Komitesi) Genel Kurulunda üyeliğimiz resmen onaylanmıştır.

İzmir Ticaret Borsası, uluslararası tahkimde yetkili  kurum haline geldiği 5 Ekim 2000 tarihinden itibaren çalışmalarına başlamıştır. 5590 sayılı Kanunun  34’üncü maddesi ( c )  fıkrası gereğince  hazırlanan  “Ticaret Borsaları  İhtiyari Tahkim Talimatnamesi’,  tahkim hizmetlerini uluslararası boyuta taşıyan İzmir Ticaret Borsasının  bu işlevini başarıyla yürütebilmesi bakımından  yeniden düzenlenmiş ve üst kuruluşumuz olan Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin onayına sunulmuştur.

Ayrıca uluslararası pamuk tahkiminde görev alacak, yabancı dil bilen, pamuktan ve pamuk ticaretinden iyi anlayan  üyelerimizden bir Hakem listesi oluşturulmuş bulunmaktadır. Bunun yanısıra CICCA üyesi tüm kuruluşlardan tahkim yönetmelikleri temin edilmiş ve bu yönetmeliklerin tercüme edilmesi konusunda başlatılan çalışmalar sonuçlanma aşamasına gelmiştir.

Bütün bu çalışmaların sonucunda İzmir Ticaret Borsası, gerek Türk ve yabancı firmalarla, gerekse yabancı firmaların kendi aralarında meydana gelen ihtilafların çözümünde tahkim müessesini en iyi şekilde çalıştıran bir kuruluş kimliği taşıyacak ve bu alanda ciddi bir bilgi birikimi sağlamış olacaktır.

 

3. CICCA VE FAALİYETLERİ

CICCA, dünyanın önde gelen 14 pamuk kuruluşunun birleşmesinden meydana gelmiş bir organizasyondur. Bu birliği oluşturan her bir kuruluş aynı zamanda tek başlarına da arbitrasyon konusunda birer otoritedir. Her CICCA üyesi kuruluşun ayrı ve kendine özgü bir sözleşme formu ve buna bağlı kuralları bulunmaktadır. Bu sözleşme, kurallar ve prosedürler, söz konusu kuruluşun bulunduğu ülkenin ulusal kanunlarıyla uyumlu olmak zorundadır.

CICCA kontratın kutsallığı kavramını destekler. CICCA  sözleşmelerin  uygun  performansı göstermesini geliştirmek ve ihtilaflara  neden olan durumları azaltmak için çaba gösterir. 

CICCA’nın amaçları;

1)Uluslar arası pamuk ticaretinde kesin metotların uygulanmasını desteklemek,

2)Ham pamuk alıcı ve satıcılarının müşterek çıkarlarını temsil etmek  ve aynı amaçla üreticileri, ihracatçıları, ithalatçıları ve tüketicileri de kapsamak,

3)Dünyanın her bölgesinde ticaretin tüm sektörlerine hizmet etmek,

4)Forward ticarete imkan verecek kurallar ağını sağlamak ve forward işlemlerde kaçınılmaz bir şekilde doğabilecek ihtilafları çözümlemek.

Ham pamuk alıcı ve.satıcıları. pamuk birliklerinin ortak çıkarlarını temsil etmek ve üretici, nakliyeci, ihracatçı, ithalatçı ve tüketicilerin haklarını gözetmek amacını güden CICCA  özet olarak  şu görevleri yerine getirmektedir:

Ö Genel olarak; uluslararası pamuk ticaretini ilgilendiren konuların görüşülüp tartışılması ve sonuçta elde edilen bilgilerin üye birliklerinin bilgisine sunulması,

Ö Üye birliklerin isteği doğrultusunda; ham pamukla ilgilenen ulusal hükümet yetkililerine gerekli bilgilerin aktarılması,

Ö Yapılan pamuk sözleşmelerinin performansının arttırılması ve teknik (ticari) anlaşmazlıklara neden olan olumsuzlukların azaltılması,

Ö Tahkim kararlarına uyma zorunluluğundan kaçınmak isteyenlere karşı girişimlerde bulunulması hususunda yardımcı olunması,

Ö 15 Aralık 1994 tarihinde kabul edilen hüküm gereğince doğruluk derecesi sorumluluğunu üstlenerek tahkim veya temyiz kararlarına tamamıyla uygun bir şekilde riayet etmemiş olan firma / şirketlerle ilgili konsolide bir listenin hazırlanarak üye ülkelerin bilgisine (katılmalar, değişiklikler, istifalar ve kayıttan çıkarılanlar dahil) sirküle edilmesi ve kanunen ilan edilmesi.

Bir birlik üyesinin; kendi yönetmelik ve kuralları çerçevesinde tahkim ya da temyiz kararını yerine getirmemesi halinde; CICCA, ilgili tüzük hükümlerine göre herhangi bir üyesini cezalandırma yetkisine sahiptir.

CICCA’ya halen pamukla ilgili 14 kuruluş üyedir. Bu kuruluşlar;

Türkiye - İzmir Ticaret Borsası

Belçika - Belgian Cotton Association

Mısır - Alexandria Cotton Exporters Association

Almanya - Bremer Baumwollbörse

İtalya - Associazione Cotoniera Liniera e delle Fibre Affini.

Polonya - Gdynia Cotton Association

İngiltere - Liverpool Cotton Association

Brezilya - Bolsa de Mercadorias & Futuros, Sao Paulo

 

Fransa - Association Française Cotonniére

Hindistan - The East Indian Cotton Association Ltd.

Japonya - Japan Cotton Traders' Association

İspanya - Centro Algodenero Nacional

Amerika - American Shippers Association

Avustralya - Cotton Shippers Asscociation

 

Bu kuruluşlar incelendiğinde, pamuk ihracatçısı ülkelerden çok, hatta daha fazla olarak, ithalatçı konumdaki ülkelerin üye olduğu görülmektedir. Kuşkusuz bunun temel nedeni, ithalatçıların olası sorunlara karşı kendilerini güvenceye alma isteğidir. Türkiye’nin de büyük ithalatçı ülke konumuna gelmesi üyeliğin önemini ortaya koymaktadır.

Kısaca ifade etmek gerekirse CICCA, uluslar arası düzeyde pamuk ticaretini düzenleyen “sivil” bir kuruluştur. Üye sayısı ve buna bağlı olarak dünya genelindeki etkinliği artan bu kuruluşa Türkiye’nin, kurum olarak da asırlık geçmişe sahip ve ülkemizin en iyi işleyen borsası konumundaki İzmir Ticaret Borsası’nın üye olması çok olumlu bir gelişmedir.

4.SONUÇ

Bugün için Türkiye’de pamuk üretimi gelişen tekstil ve konfeksiyon sektörünün artan talebine cevap verememektedir. Buna bağlı olarak pamuk ithalatı hızla artmıştır. Bu durum ithalatçıların haklarını çok sıkı olarak korudukları ve neredeyse “ithalatçı haklıdır” şekline dönüşen uluslararası piyasa koşullarının Türkiye’de de, özellikle de pamuk konusunda, dikkate alınması gereğine işaret etmektedir. Ayrıca, 10 milyar doları aşan miktarda ihracat yapan, 70 milyon insanın giyim ve ev tekstili ihtiyacını karşılamasıyla ülkemizin lokomotif sektörü konumuna gelen tekstil ve konfeksiyon sektörü açısından da bu konunun özel önemi bulunmaktadır. Bu bağlamda İzmir Ticaret Borsası’nın CICCA üyeliğinin ne kadar büyük bir gelişme olduğu anlaşılacaktır.

Bilindiği gibi, bütün diğer ürünlerde olduğu gibi uluslararası pamuk ticaretinde de satış kontrat şartlarının oluşmasında ithalatçı taraf daha etkindir. Genellikle ithalatçılar, satış sözleşmesinde doğabilecek ihtilaflara karşılık tahkim merci olarak kendi ülkelerindeki yetkili kurumları belirtmektedirler. Ancak, ülkemizde uluslararası tahkim alanında yetkili bir kurumun mevcut olmaması nedeniyle pamuk dış ticareti ile iştigal eden firmalarımızın ihtilaf durumunda yabancı ülkelerdeki tahkim müesseselerinde hakları yeterince savunulamamaktadır. İzmir Ticaret Borsası’nın CICCA’ya üyeliğinin kabulü ve bunun neticesinde uluslararası tahkim alanında yetkili müessese olması ile birlikte firmalarımız kontratlarına “Tahkim (arbitrasyon) yeri İzmir Ticaret Borsasıdır” ifadesini ekleyebileceklerdir. Böylelikle doğabilecek uluslararası ticari ihtilafların mevcut mevzuat hükümleri dahilinde çözümlenmesi mümkün olacaktır.

Böylece, ithalatçılarımız kendilerini daha fazla güvende hissedebilecek, Türkiye’ye pamuk ihraç eden ülkelerin firmaları ise taahhütlerinin gerek nicelik, gerekse nitelik olarak daha iyi şartlarda yerine getirme zorunluluğu hissedecektir. Kuşkusuz, bu sürecin başlaması ve getirdiği yeniliklerin anlaşılması için bazı tecrübelerin yaşanması ve belli bir zaman gerekecektir. İzmir Ticaret Borsası bu konuda gerekli yasal, kurumsal ve personel altyapı ihtiyaçlarını tamamlamıştır. Kanımızca, bundan sonraki gelişmeler, yaptıkları anlaşmalarda İzmir Ticaret Borsası’nı tahkim müessesi olarak belirtecek ithalatçılarımıza kalmaktadır.

 

 

 

 

 

TABLO 1: TÜRKİYE PAMUK ÜRETİM VE İTHALATI

               Kaynak: DTM Kayıtları, Pamuk Danışma Kurulu Toplantı Tutanakları