1. GİRİŞ

Pamuk Türkiye ekonomisinde yarattığı katma değer ve istihdam açısından en önemli tarım ürünü olma özelliğine sahiptir. Tekstil ve konfeksiyon ürünleri ihracat gelirleri yıllık olarak toplam ihracatın %40’ının oluşturmaktadır. Buna ilave olarak Yurt içi talep de son yıllarda ülkenin kendi dinamikleri nedeniyle sürekli artmaktadır. Pamuk endüstrisinde hem yurt içi hem de yurt dışı talepteki artış nedeniyle Türkiye son yıllarda net pamuk ithalatçısı ülke konumuna gelmiştir.

Türkiye dört pamuk ekim bölgesine sahiptir. Bu bölgeler Ege Bölgesi, Çukurova ve Antalya ve Güney Doğu Anadolu Bölgeleridir. Son yıllarda Ege Bölgesinde bir miktar, Çukurova’da pamuk ekim alanlarında önemli oranlarda daralma görülürken Güneydoğu Anadolu Projesinin (GAP) devreye girmesi ile birlikte Güneydoğu Anadolu Bölgesinde pamuk ekim alanları sürekli artmaya başlamıştır. Toplam üretimde gerek Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki ekim alanında artış gerekse verimdeki artış nedeniyle önemli bir değişiklik olmamakla birlikte yurt içi üretim artan talebi karşılamakta yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle Türkiye’nin pamuk ihtiyacı ithalat yoluyla karşılanmaya devam edecektir.

Türkiye’de pamuk üretimi, verim ve alan genişlemesi sonucunda önemli miktarlara ulaşmıştır ve Türkiye dünyada önde gelen pamuk üreticisi ülkeler arasında yer almayı sürdürmektedir. Türkiye’de pamuk üretimi ABD ve AB ülkelerine göre göreceli olarak emek yoğundur. Emek bolluğu, sulanan alanların genişlemesi ve verim artış trendi gözönüne alındığında Türkiye’nin pamuk üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğünün devam edeceği tahmin edilmektedir. Ancak son yıllardaki üretim artış trendi devam etse bile, üretim, talep artışını karşılamada yetersiz kalacaktır. İç piyasa koşulları açısından değerlendirildiğinde pamuk diğer tarım ürünlerine göre daha fazla serbest piyasa koşullarında işlem gören bir üründür. Üretimin tamamı pazara arz edilmektedir. Hammaddeye girdi sağlayan sektörden nihai ürüne kadar uzanan süreç oldukça uzun olup, bu sürecin her aşaması ekonomiye önemli bir katma değer ve istihdam katkısı sağlamaktadır.

Türkiye’nin pamuk üretimi, kullanımı ve ithalatında birçok faktör etkilidir. Bunlar arasında en önemlileri döviz kuru, Gayrisafi Yurt İçi Hasıla’daki (GSYİH) büyüme ve destekleme politikalarıdır. Dış ticaret önlemleri, destekleme sistemi ve diğer konularda hükümet müdahalesi altında yavaş karar alma sürecinin sebep olduğu gecikme de üretim, kullanım ve net ticaret üzerinde etkili olabilmektedir. Türkiye’nin tekstil ve konfeksiyon ürünleri ihracatının artış trendini sürdürmesi beklenmektedir. Ancak orta ve uzun dönemde dünya ticaretinde Türkiye’nin konumunu belirleyecek faktör büyük bir olasılıkla Dünya Ticaret Örgütü (WTO) kuralları çerçevesinde şekillenecek olan karşılaştırmalı üstünlüktür.

Tekstil ve konfeksiyon ürünleri talep artışını hızlandıran faktörlerden, reel gelir artışı, nüfus artışı, demografik yapının değişimi ve şehirleşme oranı Türkiye’de hızlı bir değişim veya artış göstermektedir. Öte yandan pamuk talebindeki artış, iplik üretiminde sentetik liflerin kullanımının artması ile sınırlı olmaktadır. Fiyat dışı faktörler de lif kullanımını önemli ölçüde etkilemektedir. Shui v.d., (1993), yaptıkları ampirik çalışmada ABD’de fiyat dışı faktörlerin uzun dönemde doğal lif talebini yüzde 70 oranında açıkladığını belirlemişlerdir.

Türk tekstil ve konfeksiyon pazarında son yıllarda önemli değişiklikler yaşanmaktadır. Gelecekte de pazarın bu dinamik yapısının süreceği tahmin edilmektedir. Ancak bu konu ile ilgili pazardaki ekonomik ilişkileri analiz eden ampirik çalışmalar yeterli değildir. 1997 yılından itibaren Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü (TEAE) tarafından pamuk durum ve tahmin raporları yayınlanmaya başlamıştır. TEAE için yapılan çalışmalarda Çakmak ve ark., (1999) çalışmada “Türkiye Tarımsal Sektör Modeli” ile pamuk arz-ticaret projeksiyonları ve bazı politikaların refah etkilerini analiz etmişlerdir. Schmitz, (1999) Türkiye’nin ticaret politikaları ve pamuk pazarının etkinliğini teorik ve ampirik olarak analiz etmiştir. Koç ve ark, (1998) geliştirikleri tarımsal politika analizi simulasyon modelinde, Türkiye’de bir çok bitkisel ürünün arz tahminlerini de vermişlerdir. Şengül, (1998) İnput-Ouput analizi ile GAP Bölgesinde Tarım ve Tekstil Sektörü arasındaki yapısal ilişkileri belirlemiştir.

Bu çalışmanın amacı Türkiye pamuk pazarını ampirik olarak analiz etmektir. Analiz için pamuk kısmi denge modeli tanımlanmıştır. Çalışma ile pamuk arz, talep ve dış ticaretinin ekonomik değişkenlere verdiği tepkiyi kantitatif olarak ölçülebilmektedir. Takibeden bölümde çalışmada kullanılan materyal ve kısmi denge modeli açıklanmıştır.

2. MATERYAL VE YÖNTEM

2.1. Materyal

Çalışmada kullanılan yurtiçi kullanım (talep), ihracat, ithalat ve stok verileri 1982-1998 yıllarını kapsayan 17 yıllık seri olup Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), International Cotton Advisory Committee (ICAC), Pamuk Danışma Kurulu, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT ve TEAE’den alınmıştır.

Lif pamuk eşdeğeri olarak tekstil ve konfeksiyon ihracatı ise Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) madde bazında alınan tekstil ve konfeksiyon ihracat miktarlarından hesaplanmıştır. Hesaplamada kullanılan dönüştürme katsayıları DİE’den alınmıştır. Pamuk ihracat modelinde kullanılan fiyat verileri Adana ve İzmir Ticaret Borsası verilerinden (yüzde 30 Ege Standart-1, yüzde 30 Ege Extra, yüzde 40 Çukurova Standart-1 olarak) oluşturulan indeks fiyatlardır. Dünya fiyatları ise Cotlook/A indeks fiyatıdır. Modellerde kullanılan diğer değişkenlerden TEFE, TÜFE, döviz kuru, nüfus, ekim alanları, verim ve üretici eline geçen fiyatlar DİE’den alınmıştır.

2.2. Yöntem

Bu çalışmada Kısmi Denge Modeli (Partial Equilibrium Model) kullanılarak Türkiye pamuk pazarının yapısal ve politik analizi ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bunun için geliştirilen “pamuk kismi denge modeli”nin davranışsal eşitlikleri yurt içi talep, stok, ihracat, pamuk üretimi ve fiyat transfer eşitlikleri oluşmaktadır. Pazarı kapatmak veya pazar denge şartını sağlamak için pamuk ithalatı kalıntı eşitliği olarak özdeşlikten elde edilmiştir. Davranışsal eşitliklerin tanımlamaları aşağıda verilmiştir.

Yurt İçi Talep (Kullanım):

[1]

Stok:

[2]

İhracat:

[3]

İthalat:

[4]

Fiyat:

[5]

Pamuk Eşdeğeri Olarak Tektil ve Konfeksiyon İhracatı:

[6]

Eşitliklerde t zamanı (yıl ve başlangıç yılı = 1), Q^d yurt içi talebi, Q^s üretimi, Q^st stok miktarını, Q^EQ pamuk eşdeğeri olarak tekstil ve konfeksiyon ihracatını, DY kişi başına Gayrisafi Yurt İçi Hasıladaki değişmeyi (kişi başına harcanabilir gelirin tahmincisi) P^In yurt içi pamuk fiyatlarını, P^w dünya pamuk fiyatlarını, Exr döviz kurunu (TL/ ABD doları), tr gümrük tarifesi oranını, C ithalatla ilgili diğer masrafları, T doğrusal trendi, D1, D2 ve D3 kukla değişkenleri göstermektedir. Birinci kukla değişken D1 1994 yılından itibaren tekstil ve konfeksiyon sektörüne verilen yatırım teşviklerinin etkisini, D2 asya kirizinin etkisini ve D3 1994 yılında yaşanan ekonomik krizin etkisini belirlemek amacıyla kullanılmıştır.

Dokuma ve giyim sanayinde 1994 yılında 343 adet olan teşvik belgeli yatırım, 1995 yılında 2.359, 1996 yılında 1.126, 1997 yılında 1.214 ve 1998 yılında 794 olmuştur (Karlı, 1999). Teşvik belgeli yatırımların sayısındaki bu artışlar dokuma ve giyim sanayinde 1994 yılından sonra hızlı bir kapasite artışı olduğunu göstermektedir.

Talep modelinin tanımlamasında Lewis (1972) tarafından ABD’de yapılan “tekstil lifleri için ekonometrik talep analizi” çalışması referans alınmıştır. Yurt içi pamuk tüketiminin büyük bir miktarı tekstil ve konfeksiyon ihracatı yoluyla ülke dışına çıkmaktadır. Bundan dolayı talep modelinde gelire ek olarak pamuk eşdeğeri olarak tekstil ve konfeksiyon ihracatı da açıklayıcı değişken olarak kullanılmıştır. Pamuk ve diğer liflerin son tüketici veya perakende düzeyde tüketim ve fiyat verileri olmadığı için mikro ekonomik teorinin kısıtları ile tutarlı talep modeli tanımlanamamıştır.

Lif talebini türetilmiş talep fonksiyonu (derived demand) tanımlayarak tahmin etmek olasıdır. Türetilmiş talep fonksiyonu tahmin edebilmek için de son tüketicinin talebini en iyi yansıtan örme ve dokuma sektöründe girdi kullanım ve maliyet verilerine ihtiyaç vardır. Türetilmiş talep çalışması zaman serisi verileriyle yapılabileceği gibi yatay kesit verileriyle de yapılabilir. Örme ve dokuma sektörü için girdi kullanım ve maliyet verileri zaman serisi olarak mevcut değildir. Bu verileri survey çalışmasıyla toplamak zaman ve bütçe kısıtı sebebiyle olanaklı olmamıştır. Belirtilen sebeplerden dolayı dokuma ve örme sektörü düzeyinde mikro ekonomik teoriyle tutarlı ve tüm ikame ilişkileri yansıtan türetilmiş talep çalışması da yapılamamıştır. Ancak, pamuk arz ve kullanım projeksiyonlarını türetmek ve ekonomik değişkenlerin pamuk pazarı üzerine etkisini ölçebilmek için eşitlik 1’de tanımlanan talep fonksiyonu yeterlidir. Talep fonksiyonunun ve oluşturulan kısmi denge modelinin en önemli yetersizliği lifler arasındaki çapraz fiyat ilişkilerini içermemesidir. Sentetik lifler ve merinos yünü toptan fiyatları bulunamadığı için bu ilişki modele yansıtılamamıştır. Bazı firmalardan sağlanan sentetik lif fiyatları ise talep modelinde açıklayıcı değişken olarak denenmiş ancak anlamlı sonuç alınamamıştır. Belirtilen sebeplerden dolayı lif pamuk talep modeli eşitlik 1’deki gibi tanımlanmıştır.

Eşitliklerde tanımlanan modeller 1 Cochrane-Orcutt iteratif prosedürü 3, 4 ve 5 ise Enküçük Kareler Tahmincisi (OLS) ile tahmin edilmiştir. Cochrane-Orcutt iteratif prosedürü otokorelasyon probleminin ortadan kaldırılamadığı durumlarda kullanılır. Prosedür orijinal modelin hata teriminin kendi gecikmeli değeri ile regresyonundan elde edilen katsayıyı (rho) kullanır. Bu katsayı ile orijinal değişkenler (bağımlı ve açıklayıcı) düzeltilir ve regresyon işlemi tekrar yapılır. Bu işlem rho katsayısı değişmeyinceye kadar devam eder.

Yukarıda kısmi denge modelini tamamlayan eşitliklerde lif pamuk üretimi (Qs) hariç tüm davranışşal eşitliklerin tanımlamaları verilmiştir. Çalışmada bölgesel bazda pamuk üretim modelleri ekim alanı ve verimin modeline bağlı olarak türetilmiştir.

Aşağıdaki eşitlerde kullanılan semboller;

: Bölgesel üretim	_i : Bölgedeki i. ilin üretimi
: Bölgenin verimi	: Bölgedeki i. ilin verimi
: Bölgesel fiyat	: i. ilde çiftçi eline geçen pamuk fiyatı
: Bölgesel üretim değeri

Bölgesel Üretim:

[7]

Bölgesel pamuk üretimi her bölgedeki ilin pamuk üretiminin toplanması ile elde edilmiştir. Çukurova pamuk üretimi Adana, Hatay, İçel, Mersin ve Kahramanmaraş illerinin üretimlerini, Ege Bölgesi İzmir, Manisa, Denizli, Balıkesir, Muğla ve Aydın illeri ile Antalya’yı, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ise Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin, Siirt ve Urfa’yı kapsamaktadır.

Bölgesel Verim:

[8]

Bölgenin verimi illerin bölge üretimindeki payları dikkate alınarak hesaplanmıştır.

Çiftçi Eline Geçen Fiyat

[9]

Her pamuk üretim bölgesi için çiftçi eline geçen fiyat, verimde olduğu gibi ilin bölge üretimindeki payları dikkate alınarak hesaplanmıştır.

Bölgesel Gayri Safi Üretim Değeri (GSÜD):

[10]

Bölgesel verim ve fiyatın çarpılması ile bölgesel GSÜD hesaplanmıştır. Ekonometrik çalışmalarda teknolojideki değişme trend modeli ile açıklanır.

Bölgesel Verim Trendi:

[11]

Ekim Alanı ve Üretim Tahmin Modelleri

: t. yılda Çukurova’da pamuk ekim alanı

: t-1 döneminde pamuğun GSÜD

: t-1 döneminde buğdayın GSÜD

: t. yılda Ege Bölgesi pamuk ekim alanı

: t. yılda Güneydoğu Anadolu Bölgesi pamuk üretimi

[12]

3. PAMUK, TEKSTİL ve KONFEKSİYON PAZARI

Türkiye son yıllarda pamuk veriminin artması ve pamuk ekilebilen alanların genişlemesi sonucu dünyada önemli pamuk üreticisi ülkeler arasında yer almaktadır. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve AB ülkeleri ile kıyaslandığında pamuk üretimi daha emek yoğun bir özellik göstermektedir. Emek bolluğu, sulanan alanların artması verim trendi dikkate alındığında Türkiye’nin karşılaştırmalı üstünlüğünün devam edeceği söylenebilir. Buna rağmen yurt içi üretim, talebi karşılamakta yetersiz kalacaktır. Bu açık, ithalat yoluyla karşılanmaya devam edecektir.

Türkiye’de son yıllarda Güneydoğu Anadolu Bölgesi hariç tüm pamuk ekim bölgelerinde pamuk ekim alanlarında daralma görülmektedir. Özellikle Çukurova’da pamuk ekim alanı (ÇPA) önceki yıla göre % 25,9 oranında azalarak 126 bin hektar olarak gerçekleşmiştir. Ege Bölgesinde pamuk ekim alanındaki (EPA) azalma %1,5’tir. Toplam ekim alnında azalma ise %3,1 civarındadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi pamuk ekim alanı (GAPPA) önceki yıla göre %9,2 oranında artmıştır. Diğer bölgelerdeki pamuk ekim alanındaki azalmanın bir bölümü bu bölgedeki artış ile kapatılabilmektedir. 1995-1999 yılları arasında ortalama pamuk ekim alanı 707 bin hektardır. Bölgelere göre pamuk ekim alanlarındaki durum Şekil 4.1’de açık bir şekilde görülmektedir .

Şekil 3. 1. Bölgelere Göre Pamuk Ekim Alanı

Türkiyenin son beş yıllık ortalama lif pamuk verimi 1143 kg/ha olarak gerçekleşmiştir. 1999 yılında Çukurova’da en yüksek pamuk verimine (CPV) ulaşılmıştır. Ege Bölgesi pamuk verimi (EPV) ise sözkonusu yılda ortalamanın üzerinde 1236 kg/ha olarak gerçekleşmiştir. Şekil 3.2’den de görüldüğü gibi 1999 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki verimdeki (GAPPV) düşmenin özellikle bölgeye ait verilerin sağlıklı elde edilememesinden kaynaklandığı belirtilmektedir. Son yıllarda pamuk için verilen prim nedeniyle gerek kütlü verim tahminlerini ve gerekse lif pamuk randımanı tahminlerini yüksek belirleme eğilimi sözkonusudur. Bu nedenle önceki yıllarda yüksek bildirilen lif pamuk verimi 1999 yılında değişik kaynaklar değerlendirilerek kabul edilmiştir. 1999 yılında sözkonusu bölgede verim düşüklüğüne neden olacak ekstrem bir durum yaşanmamıştır (Çizelge 3.1).

Şekil 3. 2 Bölgelere Göre Pamuk Verimi

Çizelge 3. 1. Bölgelere Göre Pamuk Ekim Alanı ve Verimi

	1995	1996	1997	1998		1999
	Ekim Alanı (1000 ha)
Ege Bölgesi	292	293	280	265		261
Güneydoğu Anadolu Böl.	180	200	238	280		306
Çukurova	254	220	171	170		126
Toplam	726	712	689	715		693
	Lif Pamuk Verimi (kg/ha)
Ege Bölgesi	1178	1060	1176		1148	1236
Güneydoğu Anadolu Böl.	1084	1097	1142		1246	998
Çukurova	1132	1044	1194		1145	1275
Ortalama	1131	1067	1171		1180	1170
Kaynak: Pamuk Danışma Kurulu, Kasım 2000, Antakya

Türkiye’nin tekstil ve konfeksiyon ürünleri iç talebinde sürekli değişen ekonomik ve sosyal yapı etkili olmaktadır. Özellikle köyden kente göç, hayat standardı ve eğitim seviyesindeki artış sözkonusu ürünlere olan talebi artırmaktadır. Öte yandan Türkiye’nin dış ticaret gelirleri ağırlıklı olarak tekstil ve konfeksiyon ürünleri ihracat gelirlerinden oluşmaktadır. 1980 yılında tekstil ve konfeksiyon ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı değer olarak %26,7 iken 1999 yılında %37,2 seviyesine ulaşmıştır. Sözkonusu yılda konfeksiyon toplam ihracatı 7 milyar Dolar, tekstil ihracatı 2,7 milyar Dolar seviyesinde gerçekleşmiştir (Çizelge 3.2).

1997-1999 yılları arasında son üç yılın ortalaması hesaplandığında sektörden 10,0 milyar Dolar ihracat geliri sağlandığı görülmektedir. Aynı dönemde sektörün toplam ihracattan aldığı pay ise %37,6 olarak gerçekleşmiştir (Şekil 3.3-).

Şekil 3. 3. Tekstil ve Konfeksiyon İhracatı

Çizelge 3. 2. Tekstil ve Konfeksiyon İhracatında Gelişmeler (Milyon ABD Doları)

Yıllar	Toplam İhracat	Konfeksiyon	KonfeksiyonunPayı (%)	Tekstil	Tekstilin Payı (%)
1980	2910	106	3,6	671	23,1
1981	4703	302	6,4	915	19,5
1982	5746	367	6,4	1069	18,6
1983	5728	544	9,5	1055	18,4
1984	7134	989	13,9	1181	16,6
1985	7958	936	11,8	1151	14,5
1986	7457	1069	14,3	1043	14,0
1987	10190	1728	17,0	1133	11,1
1988	11662	2127	18,2	1334	11,4
1989	11625	2448	21,1	1338	11,5
1990	12959	2898	22,4	1424	11,0
1991	13594	3219	23,7	1374	10,1
1992	14365	4010	27,9	1369	9,5
1993	15345	4158	27,1	1457	9,5
1994	18107	4490	24,8	1945	10,7
1995	21637	6189	28,6	2131	9,8
1996	23224	6344	27,3	2352	10,1
1997	26261	7089	27,0	2730	10,4
1998	26974	7644	28,3	2812	10,4
1999	26588	7145	26,9	2734	10,3
Kaynak: DTM Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Nisan 2000

Türkiyenin 1980 yılında tekstil ihracatının toplam ihracattan aldığı pay %23,1 iken sözkonusu yıldan sonra 1987 yılında %11 civarında gerçekleşmiştir. 1999 yılında ise %10,3 oranında pay almıştır. Konfeksiyon ihracatındaki gelişmeler ise tam tersi bir seyir izlemiştir. 1980 yılında toplam ihracat içindeki payı %3,6 seviyesinde iken 1999 yılında bu oran %26,9 seviyesine ulaşmıştır. Şekil 3.4 incelendiğinde son yıllarda dış pazarda sektörün katma değeri yüksek, dolayısı ile getirisi fazla olan ürünlerin ihracatına yöneldiği söylenebilir. Bu durumda sektörün moda ve marka yatırımları ve bu konuda kamu teşvikleri talebi gündemdedir.

Şekil 3. 4 Tekstil ve Konfeksiyon İhracatında Gelişmeler

Türkiye’nin tekstil ve konfeksiyon ihracatında en önemli ülke grubu Avrupa Birliği (AB)’dir 1999 yılında AB’ne ihracat, değer olarak toplam tekstil ve konfeksiyon ihracatının %64,6’sını oluşturmuştur. Özellikle Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve Hollanda Türkiye’nin tekstil ve konfeksiyon ihracatında önemli bir yere sahiptir (Çizelge 3.3).

İç ve dış talepteki artış nedeniyle 90’lı yıllara kadar pamuk ihracatçısı olarak dünya pamuk pazarında yer alan Türkiye, bu yıllardan sonra net ithalatçı konuma sahip olmuştur. 1999/2000 üretim sezonunda (kuzey yarıkürede pamuk üretim sezonu 1 Ağustos-31 Temmuz olarak kabul edilir) 525 bin ton pamuk ithalatı yapılmıştır. 2000/01 sezonunda ise bu ithalatın 450 bin ton civarında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir (Anonm 2000). Türkiye’nin daha sonraki yıllarda da pamuk ithalatının artacağı, tekstil ve konfeksiyon sektöründeki büyümeye bağlı olarak beklenmektedir.

Çizelge 3. 3. Türkiye’nin Ülkelere Göre Tekstil ve Konfeksiyon İhracatı

	1997		1998		97 -98*	97-98**	1999		98-99*	98-99**
ÜLKELER	Miktar	Değer	Miktar	Değer	97 -98*	97-98**	Miktar	Değer	98-99*	98-99**
	1000 ton	Mil $	1000 ton	Mil $	%	%	1000 ton	Mil $	%	%
Almanya	97	3028	107	3109	10	2,7	108	2933	1,5	-5,7
Fransa	34	575	44	658	28,8	14,5	50	639	13,1	-2,9
İtalya	109	453	119	492	9,2	8,5	147	502	23,5	2,1
Belçika	21	225	33	309	61,2	37,6	32	288	-4	-6,8
Hollanda	18	397	20	449	11	13,2	20	424	2,2	-5,6
İngiltere	74	759	70	825	-4,7	8,7	83	901	18,6	9,3
İrlanda	5	28	3	26	-42,6	-7,3	3	29	-4,4	10,4
Danimarka	4	92	4	114	10,1	23,2	5	120	15,9	5,3
Yunanistan	12	55	20	76	68,4	40	30	100	45,8	31,5
İspanya	37	89	42	109	13,9	23,1	55	151	31,9	38,7
Portekiz	8	26	23	68	191,8	156,4	24	62	4,7	-8,7
Avusturya	5	119	4	120	-3,2	1,2	5	110	20,8	-8,6
Finlandiya	1	14	2	16	208,5	14,4	1	17	-35,3	6,9
İsveç	3	74	4	98	41	33,3	5	103	10,5	4,4
AB	426	5933	496	6469	16,4	9	568	6379	14,6	-1,4
İsviçre	16	154	6	88	-63	-42,8	11	88	77,5	-0,4
Norveç	2	42	2	51	0	21,2	2	45	-0,7	-12,1
İzlanda	0	0	0	0	46,3	71,7	0	1	49,1	18,1
EFTA	19	197	9	140	-54,8	-28,9	13	133	55,8	-4,6
ABD	50	867	63	1002	25,4	15,5	84	1150	34,4	14,8
Kanada	3	45	7	66	111,5	45,3	4	51	-34,9	-21,7
Rusya	39	753	28	428	-29,6	-43,2	17	168	-39,3	-60,7
Tek. ve Kon. İhr. (A)	845	9819	969	10455	15	7	1084	9879	12	-6
Top. İhracat (B)		26261		26974		2,7		26589		-1,4
(A/B)*100		37,4		38,8				37,2		-4,1

*Önceki yıla göre miktardaki değişme

**Önceki yıla göre değerdeki değişme

Kaynak : DTM Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Nisan 2000.

Türkiye’nin tekstil ve konfeksiyon ithalatı 1997-1999 yılları arasında ortalama 3,3 milyar Dolar civarında gerçekleşmiştir. Aynı dönemde toplam ithalatın ise %7,3’ünü oluşturmuştur (Şekil 3.5).

Şekil 3. 5. Türkiye’nin Tekstil ve Konfeksiyon İthalatı

Pamuk Türkiye’de serbest piyasada işlem gören bir tarımsal üründür. Tarım satış kooperatifleri birlikleri yanında tüccar da kütlü pamuk alımında önemli bir paya sahiptir. Ayrıca büyük üreticiler hasattan sonra ürününü çırçırlatıp, lif pamuk olarak depolama imkanına da sahiptir. Bu küçük bir oran olsa da, depolanabilir bir mal olma özelliğine sahip olduğu için tüccar tarafından alınan pamuk çırçırlanıp, sezon boyunca borsalarda satılabilmektedir. Tabii ki, depolama masrafları ile pamuk fiyatları arasındaki marj bu anlamda oldukça önemlidir. Ayrıca pamuk dış ticareti de serbest olduğu için döviz kurlarıda ürünün piyasa fiyatı üzerinde etkilidir. Şekil 3.6’da Güneydoğu Anadolu (GAPPF), Çukurova (CPF) ve Ege Bölgesi (EPF) deflate edilmiş çiftçi eline geçen pamuk fiyatları görülmektedir. Sözkonusu fiyatlar “nominal çiftçi eline geçen fiyat / TEFE, TEFE: 1968=100” şeklinde hesaplanmıştır. Her bölgede deflate edilmiş fiyatlar eş anlı hareket etmektedir. Ege Bölgesinde kaliteden kaynaklanan fiyat farkı şekilden izlenebilmektedir.

Şekil 3. 6. Pamuk Bölgelerinde Kütlü Pamuk Reel Fiyatları

4. MODEL TAHMİN SONUÇLARI

Çizelgelerde verilen paremetre tahminlerinin istatistiki olarak yeterli olup olmadıkları aşağıdaki genel kurallar dikkate alınarak değerlendirilebilir. Genel olarak; R² değerlerinin yüksek olması modelde yer alan açıklayıcı değişkenlerin birlikte sıfırdan farklı olduğunu veya her bir açıklayıcı değişkenin R^2’ ye katkısının anlamlı olduğunu ifade eder.

Genel bir kural olarak t istatistikleri 2 civarında ise, yüzde 5 önem düzeyinde açıklayıcı değişkenin, bağımlı değişkeni açıklamada etkili olduğunu veya açıklayıcı değişkenin katsayısının sıfırdan farklı olduğunu gösterir. D.W istatistikleri 2 civarında ise, modelin tahmininde otokorelasyon problemi olmadığı ve D(h) istatistikleri 2’den küçükse dinamik modelin tahmininde otokorelasyon olmadığı söylenebilir. Theil (U) istatistiğinin 1’ den küçük olması arzu edilir ve bu istatistik değeri sıfıra yaklaştıkça daha tutarlı tahmin elde edilir. Açıklanan bu genel istatistik testlere göre, aşağıdaki çizelgelerde verilen model tahminlerinin istatistiki yeterlilikleri kontrol edilebilir.

Çizelge 4’de lif pamuk talep (yurtiçi kullanım) modeli tahmin sonuçları verilmiştir. Tahmin sonuçlarından görüldüğü gibi açıklayıcı değişkenlerin katsayıları anlamlı ve işaretleri beklenti ile tutarlıdır. Belirleme (determinasyon) katsayısı ve diğer kontrol istatistikleri modelin lif pamuk talebini açıklamada yeterli olduğunu onaylamaktadır.

Çizelge 4. 1. Lif Pamuk Yurt İçi Talep Modeli Tahmin Sonuçları

	Yurt İçi Kullanım Miktarı
Sabit Terim	576,07 (4,2)
Pamuk Eşdeğeri Olarak Tekstil Ve Konfeksiyon İhracat Miktarı (Ton)	0,00049 (3,46)
(Dünya Pamuk Fiyatı *Exr) / Tefe	-2,80 (-1,91)
Kukla Değişken D1 (D1=1, 1994 Ve Sonrası; Yatırım Teşvikleri)	330,63 (6,07)
Kukla Değişken D2 (D2=1, 1998; Asya Krizi)	-194,56 (-2,67)
Kişi Başına Gelirdeki Değişim (Yt-Yt-1)	0,49 (1,80)
R²	0,96
Düzeltilmiş R²	0,94
D.W	1,35

Not: Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir. D.W kararsızlık bölgesindedir.

Çizelge 4’1de sonuçları verilen talep modelinden hesaplanan esneklikler pamuk fiyatlarının yüzde 10 artması durumunda pamuk talebinin yüzde 2,9 azalacağını, ve tekstil-konfeksiyon dışsatımının yüzde 10 artması durumunda ise talep miktarının yüzde 2,8 artacağını göstermektedir. Tekstil-konfeksiyon dışsatımı miktar bazında yüzde 10 azaldığında lif pamuk talebi ancak yüzde 2,8 azalacaktır. Talep modelinden hesaplanan esnekliklerin düşük olması sektörün ekonomik şoklardan çok fazla etkilenmeyeceğini göstermektedir. Nitekim sektör 1998 yılı dünya ekonomik krizinden çok fazla etkilenmemiştir. Talep modeli 1994 yılından sonra dokuma ve konfeksiyon sektörü yatırımlarına verilen teşviklerin pamuk talebini artırdığını göstermektedir. Talep modeli tahmin sonuçları 1998 yılında başlayan asya krizinin ise pamuk talebini negatif yönde etkilediğini göstermektedir.

Pamuk ihracat modeli tahmin sonuçları Çizelge 4.2’de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi dünya pamuk fiyatları sabitken Türkiye’de pamuk fiyatının artması pamuk ihracatını negatif yönde etkilemektedir.

Çizelge 4. 2. Lif Pamuk İhracat Talep Modeli Tahmin Sonuçları

	Lif Pamuk İhracat Miktarı
Sabit Terim	230,01 (4,20)
Pamuk Borsa Fiyatları İndeksi / Dünya Pamuk Fiyatı (Cotlook / A İndeks * Döviz Kuru)	-0,00000022 (-3,81)
Dönem Başı Stok Miktarı	0,409 (1,99)
Kukla Değişken D3 (D3=1, 1994, Ekonomik Kriz)	-92,99 (-3,03)
R²	0,66
Düzeltilmiş R²	0,58
D(H) (Order =1)	-0,82

Not: Model Cochrane-Orcutt iteratif otokorrelasyon düzeltme prosedürü ile tahmin edilmiştir. Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir* Asimpotik t değeridir.

Çizelge 4.2’de ekonometrik sonuçları verilen pamuk ihracat modelinde dünya fiyatları ulusal para cinsinden yer aldığı için döviz kurlarındaki artışın yurt içi pamuk fiyatından daha hızlı artması pamuk ihracatını artıracaktır. Diğer bir ifadeyle, dünya fiyatları sabitken Türk Lirası’ndaki değer kaybı pamuk ihracatını pozitif yönde etkilemektedir. Bu sonuç, devalüasyonun ihracatı artırmada önemli bir teşvik aracı olduğunu doğrulamaktadır. Modelde açıklayıcı değişken olarak kullanılan kukla değişken anlamlı ve işaretleri beklenti ile uyumludur. Buna göre 1994 yılında yaşanmış olan ekonomik kriz pamuk ihracatını azaltmıştır. İhracat modelinde açıklayıcı değişken olarak kullanılan dönem başı stok miktarının pamuk ihracatı üzerindeki etkisi pozitif ve anlamlıdır. İhracat talep modelinden Türkiye pamuk ihracatının fiyat talep esnekliği –2,56 olarak hesaplanmıştır[1]. Bu esneklik katsayısı diğer koşullar sabitken, dünya pamuk fiyatlarındaki yüzde 1’lik bir azalmanın Türkiye’nin pamuk ihracatını yüzde 2,56 azaltacağını göstermektedir. Çünkü, dünya fiyatlarındaki azalma ihracat talep modelinde kullanılan fiyat oranını yükseltecektir. Diğer bir ifadeyle, ihracatçılar iç piyasadan pamuğu dünya fiyatlarına göre göreceli olarak eskiye göre daha pahalı alacaklardır.

Lif pamuk stok talep modeli tahmin sonuçları Çizelge 6’da olduğu gibidir. Sonuçlar beklenti ile uyumludur. Dünya pamuk fiyatları veya döviz fiyatlarındaki reel artışlar Türkiye’de lif pamuk stok talebini azaltacaktır. Model tahmin sonuçlarından, dönem ortalaması olarak, lif pamuk stok talebinin fiyat esnekliği –0,57 olarak hesaplanmıştır. Sonuçlara göre, yurt içi pamuk kullanım miktarındaki artış stok talebini azaltmaktadır. Çizelge 7’de verilen fiyat transfer (aktarım) modeli yurt içi lif pamuk fiyatlarının dünya fiyatları ile aynı yönde değiştiğini göstermektedir (Bredahl ve ark, 1979).

Çizelge 4. 3. Lif Pamuk Stok Talep Modeli Tahmin Sonuçları

	Ln (Lif Pamuk İthalat Miktarı )
Sabit Terim	5,57 (17,1)
(Dünya Pamuk Fiyatı * Exr) / Tefe	-0,079 (-1,76)
Yurt İçi Pamuk Kullanımı (T-1)	0,000004 (1,54)
R²	0,32
Düzeltilmiş R²	0,22
F	3,26
D.W	2,10
Dünya Fiyatlarına Bağlı Olarak Stok Talep Esnekliği	-0,57
Bir Yıl Önceki Kullanım Oranına Bağlı Olarak Esneklik	-0,02

Not: Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir. Dünya pamuk fiyatı olarak Cotlook A index fiyatı alınmıştır.

Yurt içi pamuk fiyatları dünya pamuk fiyatlarından bire bir etkilenmektedir (Çizelge 4.4).

Çizelge 4. 4. Fiyat Transfer Modeli Tahmin Sonuçları

	Ln (Yurt İçi Borsa Fiyatları;İndeks)
Sabit Terim	-7,59 (-36,0)
Ln (Dünya Lif Pamuk Fiyatları, Cotlook/ A İndeks)	1,04 (78,3)
R²	0,99
Düzeltilmiş R²	0,99
D.W	1,99
F	6136

Not: Yurt içi fiyatlar farklı kalitedeki pamukların (Ege Standart1 yüzde 30, Extra yüzde 30 ve Çukurova yüzde 40) borsa fiyatlarandan oluşturulmuş indekstir. Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir.

Çizelge 4.5’den Türkiye’nin lif pamuk eşdeğeri olarak tekstil ve konfeksiyon ürünleri ihracatının döviz kurlarına karşın oldukça duyarlı olduğu görülmektedir.

Çizelge 4. 5. Lif Pamuk Eşdeğeri Olarak Tekstil ve Konfeksiyon İhracat Modeli Tahmin Sonuçları

	Ln (Lif Pamuk Eşdeğeri Olarak Tekstil ve Konfeksiyon İhracat Miktarı )
Sabit Terim	8,3663 (5,09)
Ln (Döviz Kuru / TEFE)	-1,181 (-2,11)
Trend	0,076 (4,69)
R²	0,86
Düzeltilmiş R²	0,84
F	43,2
D.W	1,85
Reel Döviz Fiyatlarına Bağlı Olarak Esneklik	-1,18
Yıllık Ortalama Büyüme Hızı	7,6

Not: Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir.

Regresyon sonuçlarına göre Çukurova’da pamuk ekim alanı üzerine bir önceki yılın pamuk ve rakip ürün olarak buğdayın ekim alanı ile trend etkili olmaktadır. Bu bölge için azalan bir ekim alanı trendi olduğu söylenebilir. Ege Bölgesinde ise önceki yıl pamuk ekim alanı ile pamuk ve buğdayın GSÜD ile açıklanmaktadır. Çiftçilerin bu bölge’de karar alıken bir önceki yıl pamuk ve rakip ürün olarak buğdaydan sağladıkları geliri göz önünde bulundurdukları söylenebilir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde pamuk ekim alanı modeli denendi. Ancak anlamlı sonuç elde edilemedi. Pamuk üretimi bir önceki yılın üretim değeri ve ekim alanı trendi ile açıklanmaktadır. Bölgede halen sulamaya açılan alanlarda pamuğun nispi avantaja sahip olduğu sonucu çıkarılabilir (Çizelge 4.6).

Çizelge 4.7’de sonuçları görülen pamuk üretimini (verim*ekim alanı) hesaplamak için bölgeler itibarı ile pamuk verim trend fonksiyonları tahmin edilmiştir.

Çizelge 4. 6. Ekim Alanı ve Üretim Modellerinin Sonuçları

	Çukurova Pamuk Ekim Alanı
Sabit Terim	13,671 (26,05)
ln(Pamuk GSÜD _t-1)	0,304 (2,87)
ln(Buğday GSÜD _t-1)	-0,609 (-3,36)
Trend	-0,042 (-6,042)
R²	0,85
Düzeltilmiş R²	0,83
D.W	1,80
	Ege Bölgesi Pamuk Ekim Alanı
Sabit Terim	8,155 (4,604)
ln(Pamuk GSÜD _t-1)	0,246 (4,585)
ln(Buğday GSÜD _t-1)	-0,399 (-4,971)
ln(Pamuk Ekim Alanı _t-1)	0,374 (-2,659)
R²	0,69
Düzeltilmiş R²	0,63
D.W	2,77
	GAP Pamuk Üretim
Sabit Terim	8,466 (25,91)
Pamuk GSÜD _t-1	0,063 (2,666)
Ln(Trend)	0,967 (12,42)
R²	0,93
Düzeltilmiş R²	0,92
D.W	1,43

Not: Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir.

Çizelge 4. 7. Pamuk Verim Trendi Sonuçları

Çukurova Pamuk Verim Trendi	Parametreler
Sabit Terim	6,189 (70,13)
Trend	0,048 (8,208)
R²	0,87
Düzeltilmiş R²	0,85
D.W	1,92
Ege Pamuk Verim Trendi
Sabit Terim	6,763 (171,5)
Trend	0,017 (5,384)
R²	0,64
Düzeltilmiş R²	0,62
D.W	2,44
GAP Pamuk Verim Trendi
Sabit Terim	5,513 (24,46)
Trend	0,072 (4,764)
R²	0,69
Düzeltilmiş R²	0,66
D.W	2,19

Not: Parantez içerisinde verilen değerler t istatistikleridir.

5. SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu çalışma ile kısmi denge modeli yardımıyla pamuk yurt içi talep, stok, ihracat, pamuk üretimi ve fiyat transfer eşitlikleri oluşturulup, pamuk pazarının dinamiklari arasındaki ilişkiler ortayaya koyulmuştur. Pazarda denge şartını sağlamak için ithalat kalıntı eşitliği şeklinde hesaplanmıştır. Kurulan modellerden teoriye uygun sonuçlar elde edilmiştir. Ayrıca modeller parametreleri açısından istatiksel olarak anlamlıdır. Çalışmada pamuk fiyat talep esnekliği –0,29 bulunmuştur. Bu durumda dünya pamuk fiyatlarının %10 artması halinde Türkiye pamuk talebi %2,9 oranında azalacaktır. Dünya pamuk fiyatları sabitken, yurt içi pamuk fiyatlarının artması artması durumunda ihracat olumsuz etkilenecektir. Ancak .döviz kurunun pamuk fiyatlarına göre daha hızlı artması ihracatı artıracaktır. Yurtiçi pamuk pazarı dünya pamuk fiyatlarından doğrudan etkilendiği için, dünya fiyatlarındaki reel artış sektörün yurtiçi stok talebini azaltacaktır.

Bölgeler itibarı ile pamuk ekim alanı modelleri de tahmin edilmiştir. Çukurova ve Ege Bölgesinde üreticiler pamuk ekim kararını sadece pamuktan elde edilecek gelire göre değil, rakip ürünlerin gelirlerini de dikkate alarak vermektedirler. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ise sulamaya açılan alanların pamuk ekilişine kayacağı söylenebilir.

Bulgular serbest piyasa mekanizmasının diğer tarımsal ürünlere göre pamuk sektöründe daha iyi işlediğini göstermektedir. Bu alanda Türkiye dünya pamuk pazarı ile entegre olmuş durumdadır. Pamuk üretiminin artırılabilmesi ve sektörün talebinin yurtiçi üretimden karşılanabilmesi için alınacak önlemlerin belirlenmesinde dünya pamuk fiyatlarının göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Türkiye dünya pamuk pazarında net ithalatçı ülke konumunda olmasına rağmen dünya pamuk fiyatları üzerinde etkili olamamaktadır. Bu nedenle rekabet gücünü artırabilmesi için Türkiye, pamuk üretim maliyetini düşürücü tedbirler almalıdır.

KAYNAKLAR

Akyıl, N. Pamuk Durum ve Tahmin Raporu,.TEAE, Aralık 1999 Ankara.

Anonim., Tarım İstatistikleri Özeti, Çeşitli Yıllar DİE, Ankara.

Anonim., Türkiye İstatistik Yılığı, Çeşitli Yıllar, DİE Ankara.

Anonim., T.C. Başbakanlık DTM Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Kayıtları, Nisan 2000, basılmamış.

Anonim., Ulusal Pamuk Danışma Kurulu Raporu, Kasım 2000,basılmamış Antakya

Anonim., 1996, İstatistik Göstergeler1923-1995. DİE,., Ankara.

Çakmak, E., Kasnakoğlu, H., ve Akder H., 1999. Impact of Support Purchases and Improved Market Access on Turkish Agriculture: An Agricultural Sector Model Analysis. AERI, Paublication Number:22, May 1999, Ankara.

Karlı, B. 1999. Türkiye’de Dokuma ve Giyim Sanayinin Sektörel Durumu ve Geleceği. Türkiye II. Pamuk, Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri Kitabı: Yayın No: 27, TEAE, Ankara.

Koç, A., D. B. Smith, F. Fuller, and J. Fabiosa. 1998. Turkish Agricultural Policy Analysis Model (TAPAM), Technical Report 98-TR 42, November 1998, Iowa State University, Centre for Agricultural and Rural Development (CARD).

Lewis Kenneth A., 1972. An Econometric Analysis of the Demand for Textile Fibers. Amer. J. Agr. Econ. May (1972):238-44.

Pınar, M., Akyıl, N., Er, S., Ertürk, E., Pamuk Durum ve Tahmin Raporu, TEAE, Ocak 1998, Ankara.

Schmitz, T. G., 1999. Turkish Trade Policy and the Efficiency of Turkish Cotton Markets. Selected Paper, AAEA Annual Meeting, Nashville, U.S.

Shui S., J. C. Beghin, and M. Wohlgenant, 1993. The Impact of Technical Change, Scale Effects, and Forward Ordering on U.S. Fiber Demands. Amer. J. Agr. Econ. 75 (August):632-641.

Şengül, H. 1998. GAP Alanında Tarım ve Tekstil Sanayii Sektörleri Arasındaki Yapısal İlişkiler: Bir İnput-Output Analizi. T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Mart 1998, Ankara.

[1] 1982-1998 dönemine ait ortalama esnekliktir.

1. GİRİŞ

2.1. Materyal

2.2. Yöntem

3. PAMUK, TEKSTİL ve KONFEKSİYON PAZARI

Konfeksiyon

Tekstil

GAP Pamuk Verim Trendi

5. SONUÇ VE ÖNERİLER

KAYNAKLAR