TARIMSAL POLİTİKA ANALİZ MODELİ (TAPAM) : TEMEL PROJEKSİYONLAR VE SENARYOLAR

Ali KOÇ, Ahmet BAYANER, Nermin AKYIL

1980’li yıllardan sonra tarım politikalarının analizinde sayısal modeller yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bunun önemli nedenlerinden biri bilgisayar teknolojisindeki gelişmelerin ekonomik teorinin pratiğe aktarımını ve uygulamalı ekonomi çalışmalarını kolaylaştırmış olmasıdır. Diğer yandan dünya ticaretindeki liberalleşme  ve iç pazarın dünya pazarlarındaki gelişmelere duyarlılığının artması “politika analiz modellerinin” kullanımını  teşvik edici olmuştur.      

Tarım politikalarının analizinde farklı modeller kullanılmaktadır. Kısmi denge modelleri (tek ürünlü, çok ürünlü ve çok bölgeli), tarımsal sektör modeli (TSM) ve hesaplanabilir genel denge modeli (CGE) en yaygın kullanılan politika analiz modelleridir. Modeller, ekonomik teori, kapsam, amaca hizmet ve veri gereksinimi bakımından değerlendirilebilir. Ekonomik teoriyle tutarlı olarak kurulabilen bu modeller tarımsal ürünlerin ve üretimde kullanılan girdilerin temel projeksiyonları (baseline) ve  politikaların (tarım ve ticaret) refah etkilerinin nitel (kantitatif) analizinde kullanılmaktadır.    

Gelişmiş ve gelişmekte olan çok sayıda ülkede tarımsal ürün projeksiyonları hazırlayan ve politikaların refah etkileri analiz eden enstitüler veya araştırma merkezleri bulunmaktadır. FAO, OECD, ABD Tarım Bakanlığı (USDA/AERS) ve Iowa Eyalet Üniversitesi (Tarımsal ve Kırsal Kalkınma Merkezi, Gıda ve Tarım Politikaları Araştırma Enstitüsü; ISU/CARD/FAPRI) gibi kuruluşlar ise global düzeyde tarımsal ürün temel projeksiyonları hazırlamakta ve politikaların refah etkilerini analiz etmektedir. Bu kuruluşlar temel projeksiyonlar ve politika analizleri için geniş ölçekli modellere sahiptirler. Dünya ölçeğinde temel projeksiyon ve politika analizlerinde kullanılan modeller arasında SWOPSIM (USDA/AERS), AGLINK (OECD) ve FAPRI (ISU/CARD) sayılabilir. SWOPSIM (Static World Policy Analysis Model) sentetik olarak geliştirilmiş bir modeldir. FAPRI’nin modeli ise Çok Ülkeli-Çok Ürünlü (Multi-Country, Multi-Commodity ve Non-Spatial) Kısmi Denge Modelidir. 

SWOPSIM, AGLINK ve FAPRI’nin simulasyon modeli dünya ticaretinde önemli olan tarımsal ürünlerin gelecek on yıllık üretim ve kullanım (gıda, yem, stok, dış ticaret) projeksiyonlarının hazırlanmasında, politika senaryolarının veya değişikliklerinin analizinde ve ekonomik şokların arz, talep, stok ve dış ticaret üzerine etkisini belirlemede kullanılmaktadır. Bahsedilen modeller politika değişikliklerinin refah etkileri ve bütçe yüklerini ölçmek gibi daha spesifik amaçlar için de kullanılmaktadır. 

Kanada’da Tarım ve Gıda Bakanlığı, Fransa’da INRA (Fransa Ulusal Tarımsal Araştırma Enstitüsü) ve yarı resmi bir statüye sahip CIARD (Kalkınma İçin Tarımsal Araştırmalarda Uluslararası İşbirliği Merkezi) ve ABD’de IFPRI (Uluslararası Gıda Politikaları Araştırma Merkezi) gibi kuruluşların da simulasyon modelleri bulunmaktadır. 

Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri için tarımsal ekonomi araştırmaları yapan IAMO (Institute of Agricultural Development in Central and Eastern Europe) tarafından geliştirilmiş olan CEASIM (Central European Agricultural Simulation Model), Merkez ve Doğu Avrupa  Ülkelerinde tarım politikalarının analizinde ve bu ülkelerin AB’ne entegrasyonunun etkilerini analizde kullanılmaktadır.  Avrupada bir grup araştırıcı AB’nin desteğiyle FAPRI modeli baz alan çok ürünlü ve çok bölgeli kısmi denge modeli olarak AB ülkeleri için “politika analiz modeli” geliştirme çalışmalarına başlamışlardır. Ayrıca Ispanya’nın liderliğinde Akdeniz ülkelerinde tarım ve ticaret politikalarını analiz etmek için politika simulasyon modeli oluşturma çalışmaları başlamıştır.     

TSM ve CGE gibi modeller gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bir çoğunda mevcuttur. Avrupa Birliği’nin (AB) tüm üyelerini kapsayan bölgesel bazlı TSM de geliştirilmiştir. ABD Tarım Bakanlığı’nın (USDA) 1994 yılında Tangerman ve Josling ile işbirliği yaparak Avrupa Simulasyon Modelini (ESIM) geliştirmiştir. Bu simulasyon modeli Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerinin AB’ne entegrasyonunun etkilerini analiz için kullanılmıştır (Fock, 2000).  Almanya’da Tarım Politikası Araştırma Enstitüsü (Bon), Dünya Tarım Ticareti Simulasyon Modeli (WATSIM) geliştirmiş ve dünya tarım ticaretini analiz etmektedir (Lampe, 2000). Bunların dışında SEM (bölgesel denge modelleri ) ve SAM’da (Sosyal Hesap Matrisleri) politika analizleri için gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaygın olarak kullanılmaktadır.          

Türkiye’de tarım politikaları analizinde  TSM bir çok defa kullanılmıştır. TSM geniş ölçekli bir model olmasına karşın kısmi denge modelinin bir versiyonu olarak kabul edilmektedir. McClatchy (1997) çeşitli çalışmalardan derlediği arz ve talep esnekliklerini kullanarak sentetik yapıda bir simulasyon modeli hazırlamıştır. McClatchy tarafından hazırlanan sentetik simulasyon modeli yardımıyla tarım ve gıda ürünlerinin temel projeksiyonları hazırlanmış ve bazı alternatif politikaların analizi yapılmıştır. Türkiye için yapılmış CGE ve SAM gibi makro modeller de mevcuttur. Bu makro modeller genellikle makro politikaların, yapısal uyum programlarının ve ekonomik şokların tarım sektörü üzerine etkisini belirlemede  kullanılmaktadır.    

Türkiye’de bazı tarımsal ürünlerin temel projeksiyonlarını hazırlamak ve tarım politikalarının tarımsal üretim, talep ve dış ticaret üzerine etkisini analiz etmek ve politikaların refah etkilerini ölçmek için TEAE’nin desteği ile “çok ürünlü kısmi denge modeli” geliştirilmiştir. Model TAPAM-2000 (Tarımsal Politika Analiz Modeli veya Turkish Agricultural Policy Analysis Model) olarak adlandırılmıştır. Bu çalışmada TAPAM modelin yapısı hakkında genel bilgi sunulmaktadır. Modelin yapısı açıklandıktan sonra bazı ürünlerin gelecek on yıllık arz-kullanım projeksiyonları verilmiştir. Son bölümde TAPAM’ın politika analiz gücünü göstermek için AB’ne üyeliğin hayvansal ürün pazarı üzerine etkileri analiz edilmiştir.

Yayının tamamını alabilmek için lütfen bizimle irtibata geçiniz